‘Altijd denk ik dat het aan mij ligt. Ik voldoe nooit aan haar verwachtingen. Nooit kan er iets uitgepraat worden. Mijn gevoelens en verlangens kunnen en mogen er niet zijn. Een fout van haar wordt zo verdraaid dat ik de schuldige ben. Altijd. Ik ben het ook gaan geloven. Ik weet niet meer wie ik ben. Ik leef in angst en kan niet ontsnappen.’
Een van de meest tragische verschijnselen in relaties is wel het verstrikt raken in een persoonlijkheidsstoornis. Schaamte, maar vooral ook loyaliteit, maken dat het erkennen van de ernst van een situatie lastig is. De uitzichtloze situatie die ontstaat door een relatie met iemand met een persoonlijkheidsstoornis, is erg moeilijk om onder ogen te zien. De neiging om het te vergoelijken en geheim te houden, maakt het vragen om hulp bijna onmogelijk. Wie gelooft wat er echt aan de hand is? Wie doorziet echt wat er schuilgaat achter dat ogenschijnlijk populaire gedrag?
Dat een slachtoffer soms toch in mijn praktijk terechtkomt, mag een wonder heten.
Als het gaat om de Narcistische Persoonlijkheidsstoornis (NPS) is dat nog extra gecompliceerd door de twee gezichten die iemand kan laten zien: een gezicht binnenshuis en een gezicht buitenshuis. Als de omgeving niet in de gaten heeft hoe ernstig de situatie binnenshuis is, kan een slachtoffer op voorhand al inschatten dat de waarheid niet geloofd zal worden. Dat versterkt de eenzaamheid enorm.
Dat mensen met NPS meestal een relatie aangaan met zeer empathische mensen, is uit onderzoek gebleken. Ook dat zij in het begin charmant en sociaal over kunnen komen. Verder is bekend dat een partner eerst de hemel in geprezen wordt, later als een ‘puppet on a string’ wordt gebruikt en daarna wordt afgedankt. In die afgedankte positie kunnen slachtoffers nog heel lang doorgaan en bij iemand blijven.
Mensen met NPS hebben een aantal kenmerken die het onmogelijk maken om een gezonde relatie te onderhouden: een sterke behoefte aan bewondering, geen inlevingsvermogen, geen geweten, een overdreven gevoel van eigenwaarde. Zij kunnen geen kritiek verdragen, gebruiken mensen tot hun eigen eer en gemak. Zij vragen op een zeer overdreven manier om aandacht, waardering en lof. Dit wordt wel ‘narcistische voeding’ genoemd. Die aandacht houdt een broos zelfbeeld in stand en is van levensbelang voor de persoon. Om aandacht af te dwingen, kwetst de persoon de mensen die het dichtst bij staan, zoals partner, kinderen en familie. Kritiek wordt altijd zo verdraaid dat de ander de schuldige is. Een extreme vorm van iemand vals beschuldigen, is gaslighting (gebaseerd op de film Gaslight (1944)): het zodanig manipuleren en in verwarring brengen dat het slachtoffer ernstig aan zichzelf gaat twijfelen.
Mensen met NPS zijn destructief. Zij zijn eropuit om mensen tegen elkaar uit te spelen; om anderen in een verkeerd daglicht te zetten; om koste wat kost het volmaakte beeld van zichzelf in stand te houden. Inzicht in eigen gedrag ontbreekt. Daarop aangesproken worden, kan niet worden verdragen.
Uit onderzoek is verder gebleken dat de basis van NPS in de jeugd of vroege volwassenheid kan worden gezocht. Denk aan misbruik, onveiligheid, of verwaarlozing. NPS kan worden gezien als een verdedigingsmechanisme op een ernstig gevoel van minderwaardigheid. Daarnaast is er een zekere erfelijke aanleg nodig om NPS te ontwikkelen.
Omdat zij geen ziekte inzicht hebben, vragen mensen met NPS meestal geen hulp. Dat betekent dat degene die slachtoffer is geworden van de destructieve relatie uiteindelijk degene is die hulp gaat zoeken. In het begin bestaat er nog de illusie dat het slachtoffer nog meer zijn/haar best moet doen. Nog empathischer, nog flexibeler, nog vergevingsgezinder en nog meer opofferingsgezind. De schuld wordt, wonderlijk genoeg, nog heel lang bij zichzelf gezocht. Het duurt lang voordat doordringt hoe het werkelijk zit, voordat doordringt hoe veel er is opgeofferd van zichzelf. Hoe weinig er over is van de eigen identiteit. Hoe geïsoleerd men is geraakt.
Hoe ga je verder vanaf het punt dat je je bewust bent geworden dat je gevangen zit in een relatie? Hoe ga je verder terwijl je omgeving je niet gelooft? Hoe ga je verder als je zo weinig zelfvertrouwen hebt en nooit aan je partner zal kunnen uitleggen waarom je vertrekt?
Er zijn mensen die ervoor kiezen om te blijven. Daar kunnen allerlei redenen voor zijn: beloofde huwelijkstrouw, financiële afhankelijkheid, schaamte, afwijzing, enz. Om te blijven, is het nodig om hun gevoelens, wensen en gedachten, niet aan de partner met NPS te laten blijken; om hun eigen identiteit in te leveren. Het gevolg is dat zij langzaam maar zeker hun eigen zelf kwijtraken. Zij leven niet meer, maar overleven.
In de praktijk blijkt dat de meeste mensen dit niet volhouden. Om de grootste kans op een gezond gevoel van eigenwaarde te ontwikkelen, blijkt het nodig te zijn om radicaal te breken met een partner met deze stoornis. De moed die hiervoor nodig is, ontbreekt nogal eens. Ook blijft er soms de gedachte dat de ander er niets aan kan doen, omdat het nu eenmaal een stoornis is en men dus verplicht is om voor diegene te zorgen.
Begeleiding van slachtoffers van mensen met NPS vraagt zorgvuldigheid, geduld en steeds aansluiten bij waar iemand op dat moment is.
Hoewel in veel beschrijvingen van NPS te lezen is dat de enige gezonde weg het verbreken van de relatie is, blijft het van belang om deze beslissing niet af te dwingen. Het blijft belangrijk om respectvol mee te bewegen met de bewustwording die hiervoor nodig is. Voor familie, die op de hoogte is van de situatie, is dat een grote opgave. Liefde, begrip en geduld zijn belangrijke geschenken die een slachtoffer goed kan gebruiken.
Ik heb grote bewondering voor de moed, de veerkracht en de oprechte zoektocht die mensen afleggen om te verkennen wat in hun unieke situatie de beste weg is. Een weg die er hopelijk toe leidt om in vrijheid weer de mooiste versie van zichzelf te worden.
