Hoe komt het toch dat wij mensen dikwijls de neiging hebben om een zondebok te kiezen? Iemand om op af te reageren, om al onze frustratie en boosheid op af te wentelen? Dat begint al op de peuterspeelzaal en eindigt helaas niet als we volwassen zijn. Waarom hebben wij dat nodig?
De zondebok is gebaseerd op een oud gebruik in de Bijbel, waarin we lezen dat op de Grote Verzoendag o.a. een geitenbok genomen moest worden. Op de kop van het dier legde de priester zijn handen en belaadde het zo symbolisch met de zonden van het volk. Daarna werd de (zonde)bok losgelaten en de woestijn in gestuurd.
In onze tijd wordt nog steeds een zondebok gekozen – een persoon, een groep of een volk – waarop alle haat en frustratie wordt afgereageerd en wie het, kost wat kost, figuurlijk en soms letterlijk, de kop moet kosten.
De kern van het zondebokmechanisme is dat, zelfs als de zondebok uiteindelijk uit de groep zou worden gestoten, de groep vervolgens een nieuwe zondebok zal ‘aanwijzen’, omdat het groepsmechanisme dit kennelijk nodig heeft om de aanwezige spanning af te voeren. De groep heeft geen andere, meer volwassen manier ontwikkeld, om met deze spanning om te gaan. Een zondebok kiezen, schept dus een band, geeft macht en voorkomt eigen verantwoordelijkheid.
Als een persoon, of een groep echter anders reageert, in de politiek, op school, op het werk, of in de kerk, ontstaat onmiddellijk verbazing, of zelfs argwaan. Als iemand, in tegenstelling tot wat wordt verwacht, niet negatief over anderen praat, of juist anderen wil vergeven, heeft diegene wat uit te leggen.
Zo was er afgelopen week een bijzonder stukje televisie bij een talkshow. Een echtpaar vertelde van een ernstig ongeluk dat hen jaren geleden was overkomen. Dit kostte hen hun jongste kindje en veroorzaakte een blijvende invaliditeit bij de man. Het echtpaar moest een jaar revalideren in een centrum, terwijl hun kinderen bij hun grootouders verbleven. Zij vertelden op een rustige manier dat zij de dader, die het ongeluk had veroorzaakt, hadden vergeven en dat ze hadden gevraagd of hij zijn taakstraf bij hen thuis mocht uitvoeren, ze konden wel een helpende hand gebruiken…
Het was bijzonder om hen dit te horen vertellen in dit programma en de reacties varieerden van respect, tot ongeloof en verontwaardiging, alsof zij niet helemaal van deze wereld waren. Ongelooflijk was het om te horen, dat zij de dader niet alleen wilden vergeven, maar hem ook de mogelijkheid boden om aan hen iets te geven. Hij mocht klussen in hun huis.
Dit is nu precies het omgekeerde van het zondebokmechanisme, van destructief: iemand die geen schuld heeft, beladen met schuld en wegsturen, naar constructief: een dader die wel schuld heeft, vergeven en vragen te blijven, zelfs in de gelegenheid te stellen om jou iets te geven.
Het tegenovergestelde van een zondebok. Zou hier een mooi woord voor bedacht kunnen worden?
Laatst werd ik geraakt door een filmpje waarin het nummer Pourquoi ne pas y croire werd gezongen in het Frans, Arabisch en Hebreeuws. Een lied dat gaat over de vraag waarom we niet zullen geloven in eenheid? Waarom niet de handen ineen slaan? Waarom niet elkaars geschiedenis leren kennen en zo elkaar begrijpen? Waarom niet elkaars gedichten lezen en elkaars liederen zingen en zo vrede brengen in elkaars huizen? Alsjeblieft, geen zondebokmechanisme meer. Vooral de broederlijke omarming, helemaal aan het einde, ontroerde me en riep bij mij de belofte op dat liefde de haat zal overwinnen.
Het is nooit te laat om te geloven dat we geroepen zijn om naar liefde en eenheid te streven. Laten we ophouden met het zaaien van haat en verdeeldheid en er alles aan doen om geen zondebokken meer te zoeken. Er zijn er al zo ontzettend veel gestorven. Want wie moet boeten voor wie? Het is zo afschuwelijk dat telkens weer mensen, ja zelfs hele volken, zoals de Joden, zomaar uitgemoord worden. Het is een heilloze en zinloze weg. Laten we dankbaar zijn voor de mensen die hun leven hebben gegeven en vastberaden, als we denken aan alle mensen die zijn vermoord.
Er is iemand die zich ruim 2000 jaar geleden – op Gods verzoek – vrijwillig als de zondebok beschikbaar heeft gesteld, Jezus Christus, juist om te voorkomen dat wij de ander steeds weer tot zondebok maken. Het is genoeg geweest, iemand heeft al geboet. Het offer van Jezus was bedoeld voor iedereen en ‘voor eens en altijd’. Laten we daar samen dankbaar en met verwondering in durven geloven.
Het wonder van Pasen heeft gemaakt dat we geen zondebok meer nodig hebben, sterker nog, dat we in staat worden gesteld tot het tegenovergestelde: we kunnen iemand worden die de ander vergeeft, die vraagt of hij bij ons wil blijven en samen met ons wil meebouwen aan een betere wereld.
Er zijn geen zondebokken meer nodig. Het is nooit te laat om te dat te geloven.
Laten we in ieder geval – samen met alle mensen van goede wil – schouder aan schouder gaan staan, net zoals ontelbaar veel moedige mensen die ons hierin zijn voorgegaan.
